Co to jest i jakie są przyczyny?
Tarcza zastoinowa jest to obrzęk tarczy nerwu wzrokowego spowodowany podwyższonym ciśnieniem wewnątrzczaszkowym (zwiększonym ciśnieniem płynu mózgowo-rdzeniowego). Nerw wzrokowy, w swoim odcinku pozagałkowym, jest otoczony trzema osłonkami, które są przedłużeniem opon mózgowo-rdzeniowych. Pomiędzy osłonką środkową a wewnętrzną, analogicznie do opon mózgu i rdzenia kręgowego, znajduje się przestrzeń podpajęczynówkowa. Obszar ten jest wypełniony płynem mózgowo-rdzeniowym, którego ilość w warunkach fizjologicznych jest śladowa. Gdy ciśnienie płynu mózgowo-rdzeniowego rośnie, przenosi się ono z obszaru mózgu na okolicę pozagałkową, co prowadzi do ucisku włókien nerwu wzrokowego i biegnących w nim naczyń krwionośnych (ryc. 1).
Efektem tego jest zahamowanie przepływu aksoplazmy we włóknach nerwu wzrokowego oraz zastój krwi żylnej w obszarze tarczy nerwu wzrokowego, gdyż krew nie może odpłynąć z oka przez uciśnięte naczynia żylne (zob. Budowa narządu wzroku oraz Neurookulistyka i Zez).
Przyczyn wzmożonego ciśnienia wewnątrzczaszkowego jest bardzo wiele. Do najczęstszych należą: zmiany pourazowe (obrzęk i krwiaki mózgu), guzy mózgu, krwotok podpajęczynówkowy po pęknięciu tętniaka mózgu, wrodzone lub nabyte niedrożności układu komorowego, idiopatyczne (niewiadomego pochodzenia) nadciśnienie wewnątrzczaszkowe.
Ryc. 1. Schematyczny obraz prawidłowej tarczy nerwu wzrokowego (A) i tarczy zastoinowej (B): 1 – tarcza nerwu wzrokowego, 2 – naczynia rzęskowe tylne krótkie, 3 – tętnica i żyła środkowa siatkówki, 4 – blaszka sitowa, 5 – ściana gałki ocznej, 6 – przestrzeń podpajęczynówkowa (w tarczy zastoinowej wypełniona płynem mózgowo-rdzeniowym o ciśnieniu >20 mm Hg), 7 – włókna nerwu wzrokowego.
Jak często występuje?
Obecnie, gdy diagnostyka radiologiczna (tomografia komputerowa i rezonans magnetyczny) wczesnych zmian patologicznych mózgu jest dobrze rozwinięta, rozpoznanie tarczy zastoinowej zdarza się znacznie rzadziej. W wielu przypadkach, zanim rozwiną się cechy ciasnoty śródczaszkowej i obrzęk tarczy nerwu wzrokowego, dochodzi do wykrycia zmian chorobowych i ich odpowiedniego leczenia.
Częstość występowania tarczy zastoinowej zależy od wieku chorego. U dzieci i młodzieży spotyka się ją najczęściej, a zmiany obrzękowe są zazwyczaj mocno nasilone. Po 50. roku życia występowanie tarczy zastoinowej jest bardzo rzadkie.
Jak się objawia tarcza zastoinowa?
Pacjent, u którego doszło do wzrostu ciśnienia wewnątrzczaszkowego, skarży się na bóle głowy (zazwyczaj w godzinach rannych), nagłe nudności i wymioty oraz senność i zaburzenia świadomości. Jeśli chodzi o narząd wzroku, pacjent nie zgłasza żadnych zaburzeń widzenia.
Co robić w razie wystąpienia objawów?
Jeśli stwierdzi się objawy sugerujące podwyższone ciśnienie wewnątrzczaszkowe, należy jak najszybciej zgłosić się do neurologa, który zleci odpowiednią diagnostykę i prawdopodobnie skieruje pacjenta na konsultację do okulisty. Objawów nadciśnienia wewnątrzczaszkowego (takich jak np.: wymioty, nudności) nie wolno lekceważyć, gdyż zbyt późne rozpoznanie niektórych procesów chorobowych mózgu może prowadzić nawet do zgonu pacjenta.
Jak lekarz stawia diagnozę?
Tarczę zastoinową rozpoznaje się na podstawie obserwacji przez wziernik dna oka po rozszerzeniu źrenic kroplami (badanie oftalmoskopowe; zobacz: Wziernikowanie dna oka). Tarcza nerwu wzrokowego, która w warunkach fizjologicznych jest bladoróżowa, płaska, o wyraźnych granicach, staje się w przypadku zwiększenia ciśnienia wewnątrzczaszkowego obrzęknięta i uniesiona, ma zatarte granice, jest silnie przekrwiona, a naczynia żylne są poszerzone i kręte (ryc. 2). W formie rozwiniętej tarcza zastoinowa przypomina swoim kształtem korek od szampana. Zmiany występują jednocześnie w obu oczach.
Ryc. 2. Obraz tarczy zastoinowej w badaniu oftalmoskopowym: tarcza uniesiona, przekrwiona, o zatartych granicach, naczynia żylne kręte.
Jakie są sposoby leczenia tarczy zastoinowej?
Sama tarcza zastoinowa nie wymaga leczenia, gdyż jest jedynie objawem podwyższonego ciśnienia wewnątrzczaszkowego. Pacjent powinien być dokładnie przebadany neurologicznie w celu znalezienia przyczyny wzrostu ciśnienia płynu mózgowo-rdzeniowego. W zależności od stwierdzonych zmian patologicznych w mózgu, należy zastosować odpowiednie postępowanie terapeutyczne, które leży w gestii neurologa lub neurochirurga.
Czy możliwe jest całkowite wyleczenia?
Ponieważ tarcza zastoinowa jest pewnym stanem w oku, zależnym od wielkości ciśnienia wewnątrzczaszkowego, to cofanie się jej objawów zależy od leczenia choroby zasadniczej. Zazwyczaj, gdy ciśnienie płynu mózgowo-rdzeniowego wraca do normy, objawy tarczy zastoinowej powoli ustępują.
Co trzeba robić po zakończeniu leczenia?
Po zakończeniu leczenia pacjent znajduje się pod kontrolą odpowiedniej poradni specjalistycznej, a dalsze postępowanie zależy od rodzaju choroby, która spowodowała podwyższenie ciśnienia wewnątrzczaszkowego i rozwój tarczy zastoinowej.
Co robić, aby uniknąć zachorowania?
Pacjent nie jest w stanie zapobiec chorobie, która prowadzi do wzrostu ciśnienia płynu mózgowo-rdzeniowego. Ważne, aby nie lekceważyć żadnych objawów neurologicznych, nawet zwykłych bólów głowy, szczególnie, gdy bóle te są silne i mają inny charakter niż dotychczas występujące.
