Pytanie nadesłane do redakcji
Od kilku lat przechodzę zapalenie spojówek dwa razy do roku. Pozostali członkowie mojej rodziny mieli je raz, dwa razy w życiu. Czy to możliwe, że jestem „podatny” na tę chorobę? Czy można jej jakoś zapobiegać?
Odpowiedział
dr med. Arkadiusz Pogrzebielski
Klinika Okulistyki i Onkologii Okulistycznej
Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum
Zapalenie spojówek to jedna z najczęstszych chorób oczu. Może być ona wynikiem:
- zakażenia – dominującym objawem jest uczucie dyskomfortu i obecność wydzieliny w oku
- alergii – dominującym objawem jest świąd
- zaburzeń filmu łzowego (zespół suchego oka) – dominującym objawem jest nasilające się w ciągu dnia pieczenie lub łzawienie oka po przebudzeniu.
Zakaźne zapalenia spojówek
Zakażenia te wywołują bakterie, chlamydie lub wirusy.
Bakteryjne zapalenie spojówek
Ostre bakteryjne zapalenie spojówek zwykle rozpoczyna się nagle w jednym oku lub w obu oczach. W jego przebiegu często pojawia się żółta, lepka wydzielina ropna, zaczerwienienie oczu, łzawienie, obrzęk tkanek, silny dyskomfort. Typowym objawem jest obserwowane po obudzeniu sklejenie powiek lub rzęs przez ropną wydzielinę. Zakażenia bakteryjne bardzo rzadko trwają dłużej niż tydzień. Zazwyczaj choroba występuje u ogólnie zdrowych osób, ale zdarza się też u pacjentów z zapaleniem zatok obocznych nosa lub ze zmianami ropnymi w powiekach, skórze twarzy bądź w innym miejscu. Źródłem zakażenia są zwykle drobnoustroje dróg oddechowych lub skóry, a u noworodków mogą nim być drogi rodne zakażonej matki.
Bakteryjne zapalenie spojówek wywołują przeważnie paciorkowce (Streptococcus) i gronkowce (Staphylococcus), rzadziej zaś pałeczka Haemophilus influenzae lub jelitowe bakterie Gram-ujemne. U dzieci najczęstszą przyczyną może być pałeczka Haemophilus influenzae.
Noszenie soczewek kontaktowych zawsze wymaga szczególnej uwagi, ponieważ wiąże się ze zwiększonym ryzykiem ciężkich zakażeń wywołanych przez pałeczkę ropy błękitnej (Pseudomonas aeruginosa), łącznie z ciężkim owrzodzeniem rogówki.
Chlamydiowe zapalenie spojówek
Chlamydiowe zapalenie spojówek obejmuje rzadko występującą w Polsce jaglicę, jak i częściej spotykane wtrętowe zapalenie spojówek u dorosłych oraz chlamydiowe zapalenie spojówek noworodków. Zakażenie chlamydiami bardzo często jest przenoszone drogą płciową i współwystępuje u kobiet z zapaleniem szyjki macicy i/lub pochwy, a u mężczyzn z zapaleniem cewki moczowej.
Zakażenie chlamydiami typowo występuje u dorosłych aktywnych seksualnie, dlatego należy się dowiedzieć, czy podobne objawy nie występują u partnera/partnerki. Zakażenie oka następuje poprzez kontakt z zakażonymi wydzielinami z dróg rodnych i moczowych: bezpośrednio lub przez styczność ręki z okiem.
Wtrętowe zapalenie spojówek u dorosłych ma zwykle charakter jednostronny, choć może być również obustronne. Jest to choroba nawracająca, której towarzyszy zaczerwienienie oczu i biało-żółta wydzielina śluzowo-ropna. Zakażenia chlamydiowe mają charakter przewlekły i zwykle trwają 3 tygodnie lub znacznie dłużej z okresami zaostrzeń choroby i jej samoistnego cofania się. Powiększeniu ulegają przeduszne węzły chłonne.
U noworodków choroba rozpoczyna się 5–14 dni po urodzeniu. Jej początek jest łagodny lub umiarkowany, a w jednym lub obu oczach pojawia się śluzowo-ropna wydzielina. U wielu noworodków pojawiają się zakażenia ogólne powodujące zapalenie płuc, zapalenie ucha czy zapalenie gardła.
Wirusowe zapalenie spojówek
Zakażenia wirusowe mogą się wiązać z zakażeniem górnych dróg oddechowych, dlatego występują częściej w okresie jesienno-zimowym. Niekiedy występują u chorych z ospą wietrzną lub półpaścem. Zakażenia oczu wywołane przez adenowirusy lub pikornawirusy są bardzo zakaźne i mogą się przenieść drogą kropelkową lub przez kontakt ręki z okiem od chorego domownika czy współpracownika. Czasem zakażenia przenoszą się przez wodę w basenie. Zakażeniom oczu towarzyszą niekiedy objawy ogólne, takie jak: gorączka, zapalenie gardła, zapalenie górnych dróg oddechowych. Oczy są zaczerwienione, pojawia się wodnista, przypominająca nadmiar łez wydzielina. Często chorobie towarzyszy powiększenie przedusznych i podżuchwowych węzłów chłonnych. Zakażenia wirusowe trwają 2–4 tygodni.
Jeśli zapalenie spojówek ma charakter długotrwały (kilka tygodni lub miesięcy) lub jeśli towarzyszą mu liczne nawroty, a poprzednie leczenie nie zakończyło się powodzeniem, to oprócz zakażenia należy brać pod uwagę inne jego przyczyny.
Zapobieganie i postępowanie w czasie zakażenia:
- częste mycie rąk
- stosowanie oddzielnych ręczników
- zachowanie ostrożności przy kontaktach z innymi osobami
- płukanie worka spojówkowego 0,9% roztworem soli fizjologicznej (rano i przed każdorazowym podaniem leków)
- antybiotykoterapia (w ciągu dnia warto stosować krople do oczu, a na noc maść).
Pospolite bakteryjne zapalenie spojówek bardzo często ustępuje nawet bez leczenia, jednak z uwagi na ryzyko zajęcia rogówki powinien je ocenić okulista.
W przypadku zakażeń u chorych noszących soczewki kontaktowe konieczna jest pilna wizyta. Soczewki należy natychmiast zdjąć i zabrać ze sobą w pojemniczku do ewentualnych badań mikrobiologicznych.
Alergiczne zapalenie spojówek
Alergiczne zapalenia spojówek charakteryzują się obustronnym świądem oczu. Zdarza się jednak, że objawy mogą być bardziej nasilone po jednej stronie. Ponadto towarzyszyć im może łzawienie, zaczerwienienie i obrzęk spojówek oraz obrzęk powiek. U chorych tych często współistnieje alergiczny nieżyt nosa, astma lub inne choroby alergiczne.
Istnieje wiele typów alergicznego zapalenia spojówek. Należą do nich:
- Ostre alergiczne zapalenie spojówek. Jest to reakcja nadwrażliwości spojówki na czynnik uczulający, który pojawił się w dużej ilości (np. pyłki roślin, sierść zwierzęcia). Zwykle trwa 1–2 dni.
- Okresowe (dawniej nazywane sezonowym) alergiczne zapalenie spojówek. Objawy zapalenia spojówek pojawiają się sezonowo, zwykle w okresie intensywnego pylenia roślin. Warto pamiętać, że większość drzew pyli w okresie wiosennym, trawy i zboża latem, a chwasty jesienią. Zazwyczaj objawy ustępują w zimie oraz w chłodniejszym klimacie, ponieważ w powietrzu jest mniej alergenów.
- Przetrwałe (dawniej nazywane całorocznym) alergiczne zapalenie spojówek. Zapalenie spojówek wywołują alergeny obecne przez cały rok, spotykane w domu jak np. roztocza kurzu domowego, pleśnie, naskórek zwierząt. Objawy mogą się utrzymywać przez cały rok.
- Olbrzymiobrodawkowe zapalenie spojówek. Zapalenie spojówek wywołane jest reakcją organizmu na ciała obce w oku jak np. soczewki kontaktowe, protezy oczne, szwy po zabiegach chirurgicznych oka. Objawy mogą być obecne przy kontakcie z nimi.
- Kontaktowe zapalenie spojówek. Zapalenie spowodowane jest działaniem toksycznym lub alergicznym wywołanym np. przez leki okulistyczne, środki konserwujące w lekach, substancje chemiczne zawarte w kosmetykach czy lakierach do włosów.
- Wiosenne zapalenie spojówek i rogówki. Jest to przewlekłe obustronne zapalenie spojówek, które wiąże się z występowaniem takich chorób jak astma, wyprysk lub sezonowy alergiczny nieżyt nosa.
- Atopowe zapalenie spojówek i rogówki. Choroba występuje rzadko i jest ściśle związana z atopowym zapaleniem skóry, które jest chorobą dziedziczną.
Zapobieganie i postępowanie w czasie trwania alergicznego zapalenia spojówek:
- unikanie narażenia na działanie alergenów
- noszenie okularów ochronnych z zasłoniętymi bokami w celu ograniczenia kontaktu oczu z alergenami
- jeśli to możliwe, przerwanie kontaktu z alergenem, np. zmiana odzieży po powrocie do domu, umycie włosów w okresie pylenia roślin
- stosowanie chłodnych kompresów
- wypłukiwanie worka spojówkowego chłodnym 0,9% roztworem soli fizjologicznej lub preparatami sztucznych łez bez konserwantów, co pomaga zmniejszyć stężenie różnych alergenów obecnych na powierzchni oka
- w przypadku olbrzymiokomórkowego alergicznego zapalenia spojówek należy usunąć ciało obce, np. zrezygnować z noszenia soczewek kontaktowych lub wymienić je na inny typ, codziennie odpowiednio pielęgnować soczewki lub protezę
- stosowanie leków przeciwalergicznych z różnych grup w porozumieniu z lekarzem prowadzącym.
Zapalenie spojówek w przebiegu zespołu suchego oka
Jest to zespół zaburzeń dotyczący filmu łzowego i powierzchni oka. Istnieje wiele podziałów zespołu suchego oka, ale z praktycznego punktu widzenia przydatny jest ten, w którym wyróżnia się zespół suchego oka związany z nadmiernym parowaniem łez (np. wskutek nieprawidłowości powiek powodujących niedobory warstwy lipidowej) oraz związany z niedoborami filmu łzowego (np. w przebiegu zespołu Sjögrena, chorób gruczołu łzowego, wskutek zablokowania wydzielania łez itd.).
Zespół suchego oka spowodowany przez nadmierne parowanie łez – dominującym objawem jest łzawienie o poranku.
Zespół suchego oka spowodowany przez niedobory filmu łzowego – dominującym objawem jest nasilające się w ciągu dnia pieczenie, najintensywniejsze wieczorem, a także uczucie gorąca i nawracające, przejściowe uczucie piasku w oczach.
Ryzyko rozwoju zespołu suchego oka zwiększa się w przypadku:
- starszego wieku
- przekwitania
- chorób autoimmunologicznych (np. toczeń rumieniowaty układowy, twardzina, reumatoidalne zapalenie stawów)
- chorób skóry (np. trądzik różowaty)
- urazów/chorób nerwów (np. choroba Parkinsona)
- zabiegów laserowej korekty wad wzroku (np. LASIK)
- stosowania leków (np. przeciwnadciśnieniowych, przeciwhistaminowych, przeciwcholinergicznych, doustnych środków antykoncepcyjnych, przeciwlękowych – pochodnych benzodiazepiny, leków przeciwdepresyjnych, estrogenów, cytostatyków).
Zapobieganie i postępowanie w przypadku zapalenia spojówek w przebiegu zespołu suchego oka:
- unikać sytuacji pogarszających stan oka: zimnego, suchego powietrza, silnego wiatru, palenia papierosów, dymu, klimatyzowanych pomieszczeń
- nosić okulary z oprawami osłaniającymi oczy przed działaniem wiatru dla lepszej ochrony oczu
- pracując przy komputerze, monitor należy umieścić ok. 10—20 stopni poniżej linii wzroku (zbyt wysoko ustawiony monitor zmusza do szerokiego otwarcia oczu, co powoduje ich wysychanie)
- stosować preparaty sztucznych łez.
Nie ma metod pozwalających na pełne wyleczenie zespołu suchego oka, można jedynie łagodzić objawy, które towarzyszą chorym do końca życia. W leczeniu stosuje się sztuczne łzy zastępujące lub uzupełniające własne łzy pacjenta, ale nie przywracają one wytwarzania łez przez organizm. Zaleca się używanie preparatów bez środków konserwujących, które w przewlekle stosowanych kroplach mogą same prowadzić do uszkodzenia powierzchni oka i jego zaczerwienienia. Krople należy podawać kilka razy na dobę, a także zapobiegawczo w sytuacjach, które wiadomo, że nasilają objawy (np. praca przy komputerze, czytanie, oglądanie telewizji, przebywanie w miejscach klimatyzowanych itp.). Okresowo warto zmieniać preparaty. Na noc należy stosować lek w postaci żelu, który utrzymuje się na powierzchni gałki ocznej przez dłuższy czas.
W przypadku zespołu suchego oka związanego z nadmiernym parowaniem łez najważniejsze są codzienne ciepłe okłady na powieki, ich masaż w kierunku krawędzi, odpowiednia higiena brzegów powiek (usuwanie nadmiaru wydzieliny tłuszczowej oraz łuseczek z użyciem specjalistycznych preparatów do pielęgnacji powiek lub mocno rozcieńczonego, niedrażniącego szamponu do włosów dla dzieci).
Pomocne może być także wymuszone mruganie w czasie pracy przy komputerze lub oglądania telewizji.
Jeśli zespół suchego oka wywołany jest przez choroby ogólne (np. choroby autoimmunologiczne), to nie ma sposobu na zapobieżenie jego rozwojowi. U kobiet przed przekwitaniem objawy nasilają się wraz z napięciem przedmiesiączkowym, co ma podłoże hormonalne.
