Narząd wzroku tworzą: gałka oczna, aparat ochronny oka (powieki, narząd łzowy, powięzi oczodołowe wraz z oczodołem) i aparat ruchowy oka (mięśnie gałkoruchowe).
Gałka oczna
Gałka oczna kształtem przypomina kulę. Długość osiowa gałki ocznej mierzona od szczytu rogówki do bieguna tylnego wynosi 23–24 mm. Jej masa wynosi około 7 g, a objętość 6,5 cm3.
Zwykle gałkę oczną opisuje się przy użyciu określeń dotyczących kuli ziemskiej, przy czym jej bieguny znajdują się z przodu i z tyłu, a nie jak na globie – u góry i na dole. Szczyt rogówki stanowi przedni biegun gałki ocznej, a jej biegun tylny znajduje się w geometrycznym środku twardówki, położonym skroniowo od wyjścia nerwu wzrokowego. Linia łącząca bieguny gałki ocznej – oś gałki ocznej – to oś optyczna oka. Południki to linie opasujące gałkę oczną, które łączą ze sobą bieguny, a równik dzieli gałkę oczną na dwie półkule. Innym porównaniem wykorzystywanym przy opisywaniu położenia zmian w oku jest tarcza zegarowa. Patrząc z przodu na rogówkę lub na dno oka, możemy wykorzystać godziny zegarowe do opisania, gdzie umiejscowiona jest opisywana zmiana w oku.
Ściana gałki ocznej zbudowana jest z trzech błon:
- zewnętrznej,
- środkowej,
- wewnętrznej (ryc. 1.).
Błona zewnętrzna ma charakter włóknisty i składa się z białej, nieprzezroczystej twardówki i przezroczystej rogówki położonej z przodu oka.
Twardówka zbudowana jest ze sprężystych włókien kolagenowych. Nadaje ona kształt gałce ocznej i chroni wnętrze oka. Twardówka tworzy niepełną kulę: z jednej strony znajduje się otwór przedni, który okala rogówkę, z drugiej – otwór tylny, który otacza kanał nerwu wzrokowego. Twardówka składa się z 3 warstw: powierzchownej nadtwardówki, istoty właściwej (zrębu) twardówki oraz blaszki brunatnej, która przylega do błony naczyniowej wewnątrz gałki ocznej.
Rogówka to przezroczysta przednia błona oka. Oprócz funkcji ochronnej, odgrywa bardzo ważną rolę w układzie optycznym oka, ponieważ prawidłowe rozmiary, kształt oraz przejrzystość rogówki decydują o właściwym jego funkcjonowania. Promień krzywizny rogówki jest mniejszy niż promień twardówki, dlatego przypomina ona nieco szkiełko zegarkowe. Średnica rogówki w poziomie wynosi u dorosłego – 12 mm. W pionie ma ona średnicę o 1 mm mniejszą. Rogówka składa się z pięciu warstw (ryc. 2.): nabłonka przedniego, błony granicznej przedniej (tzw. warstwy Bowmana), istoty właściwej rogówki (zrębu) stanowiącego 90% grubości rogówki, blaszki granicznej tylnej (błony Descemeta) i śródbłonka. Granicę między twardówką i rogówką nazwano rąbkiem rogówki. W rąbku rogówki na całym jej obwodzie znajduje się populacja komórek macierzystych nabłonka rogówki, które dzieląc się stale odnawiają powierzchnię rogówki.
Ścianę gałki ocznej pokrywa przezroczysta błona nazywana spojówką (ryc. 3. i 4.). Zaczyna się ona w rąbku rogówki i pokrywa z zewnątrz białą twardówkę (w tym obszarze nazywana jest spojówką gałkową), następnie ciągnie się po powierzchni oka pod powiekami w stronę oczodołu, gdzie zawraca do przodu i tworzy tzw. załamki spojówki – dolny i górny i w końcu przechodzi w spojówkę powiekową (inaczej tarczkową), która wyściela od wewnątrz powieki i kończy się w brzegu powiek. Przestrzeń wyścielona spojówką nazywana jest workiem spojówkowym.
Błona środkowa gałki ocznej nazywana jest błoną naczyniową (używa się też określenia jagodówka od koloru przypominającego ciemne winogrono), bo zbudowana jest w dużej mierze z naczyń krwionośnych. Główną rolą błony naczyniowej jest odżywianie i zaopatrywanie w tlen siatkówki. Zawiera ona m.in. liczne komórki barwnikowe (melanocyty), nadające m.in. kolor tęczówce. Anatomicznie błona naczyniowa składa się z trzech części: przedniej, którą tworzy kolorowa tęczówka i wyrostki ciała rzęskowego, pośredniej, tworzonej przez część płaską ciała rzęskowego, i tylnej – naczyniówki.
Tęczówka może mieć różne kolory. W jej centrum znajduje się naturalny otwór nazywany źrenicą, która oglądana z zewnątrz ma barwę czarną. W warunkach prawidłowych źrenica jest okrągła i ma średnicę 3–4 mm. Kontroluje dopuszczanie do wnętrza oka optymalnej ilości światła. W obrębie tęczówki znajdują się m.in. mięśnie źrenicy (ryc. 5.). Unerwiony przez przywspółczulne włókna nerwowe zwieracz źrenicy zwęża ją, natomiast unerwiony przez nerwy współczulny rozwieracz źrenicy ją rozszerza. Mechanizm ten pozwala regulować dopływ światła do wnętrza oka. Za ruchy źrenic odpowiada jądro przywspółczulne nerwu okoruchowego, znajdujące się na podstawie mózgu. Z jądra tego biegną do mięśni źrenicznych włókna nerwowe. Źrenica zwęża się przy skierowaniu na nią źródła światła (reakcja bezpośrednia), jak również przy oświetleniu drugiego oka (reakcja pośrednia, inaczej konsensualna). Zwężenie źrenic można też obserwować podczas zbliżania oglądanego przedmiotu do oczu, na przykład źrenice stają się węższe podczas czytania. Przez źrenicę przepływa również ciecz wodnista z komory tylnej do komory przedniej oka.
Tęczówka przechodzi w ciało rzęskowe, które kształtem przypomina 6–8 milimetrowy pierścień wewnątrz oka umiejscowiony z przodu w rzucie rąbka rogówki i przedniej części twardówki. Ciało rzęskowe posiada wyrostki (jest ich ok. 70–80) oraz położoną nieco głębiej część płaską. Do wyrostków ciała rzęskowego przyczepione są więzadełka, na których zawieszona jest soczewka. Główną część ciała rzęskowego tworzy mięsień rzęskowy, który kurcząc się lub rozkurczając powoduje odpowiednio zwolnienie napięcia więzadełek lub ich napięcie, co przenosi się na przezroczystą soczewkę znajdującą się tuż za tęczówką i zmienia jej napięcie oraz kształt.
Soczewka jest przeźroczystą strukturą. Widać ją w obrębie źrenicy. Soczewka otoczona jest z zewnątrz przez torebkę (wyróżnia się jej część przednią i tylną), następną jej warstwę tworzy kora, która otacza tzw. jądro soczewki. Soczewka ma zdolność zmiany swego kształtu, dzięki czemu może zmniejszać lub zwiększać swoją moc optyczną. Mechanizm ten nazywany jest nastawnością (akomodacją). Umożliwia on ostre widzenie przedmiotów znajdujących się w różnej odległości od oka.
Ciało rzęskowe przechodzi w naczyniówkę, która znajduje się między twardówką a siatkówką. Zbudowana jest ona z licznych naczyń krwionośnych. Wyściela ona całą komorę ciała szklistego i zaopatruje zewnętrzną część siatkówki w tlen i składniki odżywcze.
Wewnątrz gałki ocznej wyróżnia się trzy komory. Rogówka i tęczówka wyznaczają granice komory przedniej. Komora tylna leży tuż za tęczówką, a ogranicza ją ciało szkliste, soczewka i ciało rzęskowe. Obie komory wypełnia przezroczysta ciecz wodnista (ryc. 6.).
Ciecz wodnista wytwarzana jest przez wyrostki ciała rzęskowego w komorze tylnej oka. Po przedostaniu się przez źrenicę do komory przedniej odpływa w kącie zawartym między rogówką a tęczówką, nazywanym kątem przesączania (kątem rogówkowo-tęczówkowym). W kącie przesączania znajduje się tzw. beleczkowanie, przez które ciecz wodnista odpływa do tzw. żył wodnistych i w końcu do krwioobiegu (ryc. 7.). Największą przestrzeń zajmuje w oku komora ciała szklistego, którą wypełnia galaretowata, przejrzysta, pozbawiona naczyń krwionośnych struktura nazywana ciałem szklistym. Składa się ono przede wszystkim z wody (99%) oraz kolagenu i kwasu hialuronowego.
Błona wewnętrzna (czuciowa) oka to siatkówka (ryc. 8. i 9.), złożona z części wzrokowej, wyścielającej naczyniówkę, oraz części nieodbierającej wrażeń wzrokowych, która wyściela od wewnątrz ciało rzęskowe i tęczówkę. Siatkówka ma dziesięć warstw. Jedną z nich jest nabłonek barwnikowy. W jego bezpośrednim sąsiedztwie mieszczą się światłoczułe czopki i pręciki (nabłonek zmysłowy siatkówki) oraz liczne komórki nerwowe, które integrują wstępnie bodźce wzrokowe. Najważniejsze z nich to komórki dwubiegunowe oraz komórki zwojowe.
Elementy światłoczułe są rozłożone w siatkówce nierównomiernie, tworząc mozaikę. Czopki są odpowiedzialne za widzenie w świetle dziennym i zdolność widzenia barw. Występują one głównie w części środkowej siatkówki, nazywanej plamką. Centrum plamki zajmuje dołek środkowy, a jego najbardziej centralnym miejscem jest dołeczek. Plamka, a szczególnie dołeczek, to zatem najważniejsza część siatkówki odpowiedzialna za wyraźne, kolorowe, kontrastowe widzenie. Na obwodzie siatkówki rozmieszczone są głównie pręciki, które umożliwiają widzenie w słabym oświetleniu, widzenie o zmierzchu, jak również pozwalają zauważyć ruch przedmiotów. Ostrość wzroku poza plamką jest wyraźnie gorsza.
Pręciki i czopki zawierają barwniki wzrokowe, które pod wpływem światła się rozkładają, co powoduje, że bodziec świetlny zmienia się w bodziec nerwowy (bodziec elektryczny), który płynie drogą wzrokową do mózgu.
Wypustki nerwowe komórek zwojowych siatkówki gromadzą się w jednym miejscu zwanym tarczą nerwu wzrokowego. Zbiegające się na tarczy włókna nerwowe siatkówki tworzą w jej obwodowej części tzw. pierścień nerwowo-siatkówkowy. Natomiast w centrum tarczy nerwu wzrokowego znajduje się pozbawione włókien nerwowych zagłębienie. W obrębie tarczy nerwu wzrokowego do wnętrza gałki ocznej wnika tętnica środkowa siatkówki, a opuszcza ją żyła środkowa siatkówki.
Włókna nerwowe tworzą nerw wzrokowy (II nerw czaszkowy), który opuszcza wnętrze oka przez tzw. blaszkę sitową. W odcinku śródczaszkowym nerwy wzrokowe łączą się, a włókna ich ulegają częściowemu skrzyżowaniu – jest to tzw. skrzyżowanie wzrokowe. Za skrzyżowaniem nerw wzrokowy nazywamy pasmem wzrokowym, które biegnie do mózgu, a dokładnie do skupiska komórek nerwowych nazywanych ciałem kolankowatym bocznym. Włókna nerwowe komórek ciała kolankowatego bocznego przekazują bodziec wzrokowy dalej, do kory wzrokowej płatów potylicznych mózgu. Nerw wzrokowy odpowiada zatem za przewodzenie impulsów wzrokowych z oka do kory wzrokowej, gdzie powstaje widziany obraz.
Z klinicznego punktu widzenia gałkę oczną podzielono na przedni i tylny odcinek. Przedni odcinek tworzą: spojówka, rogówka, twardówka, komora przednia, tęczówka, ciało rzęskowe i soczewka. Tylny odcinek gałki ocznej to ciało szkliste, siatkówka, gałkowa część nerwu wzrokowego i naczyniówka (ryc. 4.).
Aparat ochronny oka
Gałka oczna położona jest w oczodole, którego objętość wynosi około 30 cm3. Gałka oczna zajmuje mniej więcej 1/4 tej objętości, natomiast resztę wypełnia tłuszcz oczodołowy, mięśnie, nerwy, naczynia krwionośne i gruczoł łzowy.
Oczodół ma kształt piramidy, której podstawa skierowana jest do przodu (ryc. 10.). W oczodole wyróżnia się ścianę górną, przyśrodkową, dolną i zewnętrzną.
Ściana górna (strop) zbudowana jest z części oczodołowej kości czołowej oraz ze skrzydła mniejszego kości klinowej w części tylnej. Strop oczodołu stanowi granicę między przednią jamą czaszki a oczodołem.
Ściana przyśrodkowa (najcieńsza ściana oczodołu, umiejscowiona od strony nosa) zbudowana jest z wyrostka czołowego szczęki, kości łzowej, blaszki papierowej kości sitowej i części kości klinowej.
Ścianę dolną oczodołu tworzą: kość szczęki, wyrostek szczękowy kości jarzmowej i wyrostek oczodołowy kości podniebiennej, która oddziela oczodół od zatoki szczękowej.
Ścianę zewnętrzną składa się ze skrzydła większego kości klinowej, kości jarzmowej i fragmentu kości czołowej.
W szczycie oczodołu znajduje się kanał wzrokowy, przez który przechodzi nerw wzrokowy i tętnica oczna, a obok szczelina oczodołowa górna, przez którą z jamy środkowej czaszki do oczodołu wchodzą nerwy czaszkowe zaopatrujące gałkę oczną, mięśnie gałkoruchowe czy zwój rzęskowy: nerw III – okoruchowy, nerw IV – bloczkowy, nerw VI – odwodzący, odgałęzienia nerwu V trójdzielnego (nerw czołowy, łzowy i nosowo-rzęskowy), jak również gałązka nerwu współczulnego wchodząca do zwoju rzęskowego. Przez szczelinę oczodołową górną wychodzi także z oczodołu żyła oczna górna.
Nerw okoruchowy unerwia mięśnie gałkoruchowe: proste (przyśrodkowy, górny i dolny), mięsień skośny dolny oraz mięsień dźwigacz górnej powieki. W nerwie III znajdują się też włókna przywspółczulne, które unerwiają mięśnie wewnątrzgałkowe: zwieracz źrenicy i mięsień rzęskowy. Nerw bloczkowy – najdłuższy i najcieńszy nerw czaszkowy – unerwia mięsień skośny górny oka. Nerw odwodzący unerwia mięsień prosty boczny oka.
Szczelina oczodołowa dolna łączy oczodół z dołem skrzydłowo-podniebiennym i dołem podskroniowym. Przechodzą przez nią: nerw podoczodołowy, tętnica podoczodołowa, nerw jarzmowy oraz żyła oczna dolna, która łączy się ze splotem skrzydłowym.
Ściany oczodołu wyściela okostna, która wraz z pozostałymi powięziami oczodołowymi (przegroda oczodołowa, powięzie mięśniowe, pochewka gałki ocznej) stanowi dodatkową osłonę dla gałki ocznej. Przegroda oczodołowa rozciąga się od krawędzi oczodołu do brzegów tarczki powiekowej. Zamyka ona oczodół od przodu i utrzymuje jego zawartość we wnętrzu oczodołu. Przegroda oczodołowa dzieli go na część przednią (zewnętrzną, przedprzegrodową) i tylną (umiejscowioną w głębi oczodołu część zaprzegrodową).
Powieki
Powieki (górna i dolna) ograniczają szparę powiekową (ryc. 11.). Przy otwartych oczach ma ona szerokość 8–10 mm. W obu kątach – bocznym (od skroni) i przyśrodkowym (od nosa) – powieki są połączone ze sobą i z brzegami oczodołu za pomocą spoideł (więzadeł). Od zewnątrz powiekę pokrywa skóra, pod którą znajdują się mięśnie. W obu powiekach jest to mięsień okrężny, którego zadaniem jest zamykanie szpary powiekowej; w powiece górnej dodatkowo mięsień dźwigacz. Kolejną warstwę tworzy tarczka oraz jej przedłużenie, tj. przegroda oczodołowa, utrzymująca zawartość oczodołu w jego wnętrzu. Zbudowana jest z tkanki łącznej i nadaje powiekom charakterystyczny kształt. Od strony gałki ocznej tarczkę powleka spojówka powiekowa. W tarczce znajdują się gruczoły tarczkowe Meiboma. Wydzielają one lipidy, które tworzą warstwę lipidową filmu łzowego. Natłuszczają również brzegi powiek, co sprzyja uszczelnieniu zamkniętej szpary powiekowej. Ich ujścia znajdują się w krawędziach powiek. Z przednich krawędzi powiek wyrastają rzęsy. Do mieszków rzęs uchodzą gruczoły potowe Molla oraz gruczoły łojowe Zeissa, o funkcji podobnej do funkcji gruczołów Meibomma. Powiekę górną od góry ograniczają brwi.
Narząd łzowy
W górno-skroniowej części ściany oczodołu znajduje się zagłębienie dla gruczołu łzowego. Dzieli się on na część powiekową i część oczodołową. Gruczoł łzowy to główna część wydzielnicza narządu łzowego. W spojówce załamków górnych worka spojówkowego rozsiane są liczne drobne gruczoły łzowe dodatkowe (gruczoły spojówkowe Krausego), które także produkują warstwę wodną filmu łzowego. Gruczoł łzowy jest zaopatrywany przez nerw łzowy, którym biegną włókna pochodzące ze zwoju skrzydłowo-podniebiennego.
Film łzowy, składający się z części mucynowej (produjkowanej przez komórki kubkowe w spojówce), wodnej (wytwarzanej przez gruczoł łzowy i gruczoły dodatkowe) i lipidowej (wytwarzanej głownie przez gruczoły Meiboma), powstaje przez mieszanie się różnych jego składników w worku spojówkowym i pokrywa powierzchnię gałki ocznej. Jego odpływ następuje przez punkty łzowe umiejscowione na brodawkach łzowych na wolnych brzegach w przyśrodkowej części powieki dolnej i górnej. Następnie przez kanaliki łzowe – górny i dolny – łzy wpływają do woreczka łzowego, leżącego w rowku w ścianie przyśrodkowej oczodołu. W woreczku łzowym zaczyna się kanał nosowo-łzowy kończący się ujściem znajdującym się pod dolną małżowiną w dolnym przewodzie nosowym. Znajduje się tam cienka błonka, zwana zastawką Hasnera. Łzy zatem ostatecznie trafiają do nosa i dlatego często, kiedy płaczemy, pojawia nam się „katar”.
Aparat ruchowy oka
Aparat ruchowy gałki ocznej składa się z 6 mięśni gałkoruchowych – 4 mięśni prostych i 2 mięśni skośnych (ryc. 10. i 12.). Wszystkie mięśnie proste zaczynają się w pierścieniu ścięgnistym wspólnym otaczającym w szczycie oczodołu kanał wzrokowy i szczelinę oczodołową górną. Następnie mięśnie te – górny, wewnętrzny, dolny i zewnętrzny – biegną rozbieżnie do przodu, tworząc stożek mięśniowy, i przyczepiają się ścięgnami do twardówki w niewielkiej odległości od rąbka rogówki. Początek mięśnia skośnego górnego znajduje się powyżej pierścienia ścięgnistego na skrzydle mniejszym kości klinowej, biegnie ku przodowi po środkowej stronie gałki ocznej, po czym przechodzi w ścięgno, które po przejściu przez chrzęstny bloczek zlokalizowany w kości czołowej skręca ku tyłowi i przyczepia się poza równikiem gałki ocznej. Mięsień skośny dolny zaczyna się w przedniej części ściany dolnej oczodołu, blisko bruzdy łzowej. Biegnie on ku tyłowi i ku skroni, i przyczepia się do twardówki za równikiem poniżej mięśnia prostego dolnego.
Mięsień prosty boczny unerwiony jest przez nerw VI, mięśnie proste - przyśrodkowy, górny i dolny oraz mięsień skośny dolny unerwia nerw III, a mięsień skośny górny otrzymuje unerwienie od nerwu IV.
Unaczynienie gałki ocznej
Tętnica oczna jest pierwszą gałęzią tętnicy szyjnej. Odchodzi od niej tętnica środkowa siatkówki, która wnika do wnętrza nerwu wzrokowego i na tarczy nerwu wzrokowego przedostaje się do wnętrza gałki ocznej, zaopatrując w krew wewnętrzne warstwy siatkówki. Jest to anatomicznie końcowa gałązka, co oznacza, że w przypadku jej zamknięcia nie jest możliwe wytworzenie anastomoz (połączeń), które mogłyby zapewnić krążenie zastępcze.
Błonę naczyniową zaopatrują tętnice rzęskowe, które dzielimy na tylne (krótkie i długie) i przednie. Tętnice rzęskowe tylne krótkie (w liczbie ok. 20) przenikają przez twardówkę wokół nerwu wzrokowego i doprowadzają krew do naczyniówki. Dwie tętnice rzęskowe tylne długie przenikają przez twardówkę po stronie nosowej i skroniowej, a następnie biegną do ciała rzęskowego. U podstawy tęczówki naczynia te tworzą koło tętnicze większe. Odchodzące od niego gałązki tworzą wokół otworu źrenicznego koło tętnicze mniejsze. Cztery tętnice rzęskowe przednie biegną wzdłuż mięśni prostych oka, w odległości 5–6 mm od rąbka, przenikają przez twardówkę i formują tzw. splot okołorąbkowy. Za pomocą gałązek współtworzą one koło tętnicze większe tęczówki. Krew żylną z przedniej i tylnej części błony naczyniowej odprowadzają z oka cztery żyły wirowate. Krew żylną z ciała rzęskowego odprowadzają żyły rzęskowe przednie. Krew żylna odprowadzana jest z gałki ocznej i struktur oczodołu do żyły ocznej górnej i żyły ocznej dolnej, a następnie trafia do tzw. zatoki jamistej w czaszce.
